Các nguyên tắc cấu thành bài thuốc Đông Y

Nguyên tắc tạo thành các bài thuốc là một bộ phận trong phép chữa bệnh biện chứng của đông y, là cách vận dụng cụ thể của “lý, phép, phương, dược”.
Bài thuốc Đông Y
Một bài thuốc đông y thường được cấu thành bởi 3 nhân tố:

1. Vị thuốc chủ: Căn cứ bệnh tình chọn một, hai vị thuốc đốn làm nòng cốt chữa bệnh. Đó là thành phần chính của bài thuốc.

2. Vị thuốc hộ trì: cứ đặc điểm của bệnh, cân nhắc chọn vị thuốc chủ rồi lại chọn những vị thuốc khác ghép vào để vị thuốc chủ phát huy được tác dụng cấp thiết để điều trị càng sát hợp với bệnh tình.

3. Vị thuốc gia thêm theo bệnh: tức thị theo bệnh phụ của bệnh nhân mà cho thêm vị thuốc vào.

Điều cần nói thêm là: vị thuốc chủ và vị thuốc phù trợ trong bài thuốc không hạn chế một hay hai vị, rất nhiều bài có đến hai, ba vị tạo thành. Nhưng khi vị thuốc chủ hoặc vị thuốc độ trì có từ hai vị trở lên, có thể xảy ra hai cảnh huống sau: Một là sau khi ghép vị rồi có thể tăng cường, hạn chế hoặc cải biến tác dụng của vị thuốc chủ hoặc vị thuốc phù hộ như Ngân hoa cùng dùng với Liên Kiều trong bài Ngân Kiều tán thì tác dụng thanh nhiệt sẽ được tăng lên, vì hai vị đó dược tính tương tự như nhau; Ma hoàng cùng dùng với Thạch cao trong bài Ma hạch thạch cam thang là để hạn chế nhau vì Ma hoàng thì Tân ôn còn Thạch cao thì Tân hàn, khí vị tương phản để tạo thành bài thuốc khai phế, thanh nhiệt. cảnh huống khác là vận dụng kết hợp một lúc hai cách chữa bệnh như bài Đại thừa khí thang lấy Hậu phác, Chỉ thực ghép vị Đại hoàng là ứng dụng kết hợp một lúc hai cách chữa cộng hạ và hành khí, phá khí, tác dụng của nó càng mạnh hơn; hay như bài Hoàng long thang lấy Nhân sâm, Đương quy để ích khí, dưỡng huyết phối vị với Đại hoàng để công hạ, đó là kết hợp ứng dụng giữa công và bổ, trở nên bài thuốc vừa công vừa bổ. Cũng có thể gọi vị thuốc nói trên là “sứ dược”, tức là chọn một vị thuốc có tác dụng mạnh đến một phủ tạng, kinh lạc nào đó, dẫn thuốc đến thẳng nơi bị đau như Kiết cánh dẫn thuốc đi lên, Ngưu tất dẫn thuốc đi xuống. Cũng có vị thuốc có tác dụng điều hòa giữa các vị thuốc như không dùng Cam thảo trong nhiều bài thuốc nhưng không phải bài nào cũng dùng nó. Định lượng mỗi vị thuốc trong thang nhiều ít khác nhau cốt yếu do bệnh tình mà định vì nó sẽ kìm nén nhau, ảnh hưởng nhau nên cần để ý trọng điểm, lại phải chiếu cố thỏa đáng toàn diện, sao cho “nhiều mà không tạp, ít mà tinh chuyên”.

Tóm lại, nguyên tắc tạo thành các bài thuốc là một bộ phận trong phép chữa bệnh biện chứng của đông y, là cách vận dụng cụ thể của “lý, phép, phương, dược”. Chỉ có chẩn đoán chuẩn xác, phân biệt rõ bệnh tình nặng nhẹ, thư cấp, bệnh nào chính phụ, quyết định nguyên tắc điều trị, chọn dùng vị thuốc chủ, vị thuốc phù trợ có mục đích thì mới tạo nên một bài thuốc hiệu nghiệm.